مداحی و مراثی خوانی اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام هنری مقدس و حرفه ای بس والا و ارزشمند است زیرا مداح عظمت و شأنی را می ستاید که خالق هستی آنها را ستوده و مدح نموده است . نقش مؤثر این قشر در ترویج و گسترش فرهنگ و سیره اهل بیت (ع) و تعمیق محبت و معرفت این الگوهای بی بدیل آسمان انسانیت و مقابله با تهاجم ویرانگر فرهنگی و اشاعه هنجارهای دینی بر احدی پوشیده نیست ، بی گمان برای ایفای این نقش مهم مداح اهل بیت (ع) باید در کنار پرداختن به جنبه های فنی و حرفه ای امر مداحی با ارتقای بینش و دانش و تقویت بنیه علمی و معنوی خود را از گزند آفات این مسیر دور نگه دارد . با توجه به نقش رفتارهای مادحین عزیز اهل بیت گسترش معنویت و جذب نوجوانان و جوانان و همه اقشار مردم به خیمه های منتسب به آل محمد (ص) بر آنیم تا به باید ها و نباید ها در رفتار و اخلاق و آداب مداحی به صورت مجمل بپردازیم:

نظم؛

اولین رفتاری که می توانیم به آن اشاره کنیم رعایت نظم از سوی مداحان است، باید توجه داشته باشیم این صفت و این فضیلت اخلاقی مورد تاکید همه انبیا و اولیای الهی به ویژه سید الاوصیا و باب الائمه امیرالمؤمنین علی (ع) است که باید همه مسلمانان و شیعیان آن حضرت مخصوصاً مداحان به آن توجه ویژه داشته باشند. نظم در امور موجب گسترش و عظمت هر جلسه ای می باشد چرا هر جا شلوغ است و بی نظمی می گویند فلان جا هیأتی است. چرا جلسات منتسب به اهل بیت باید بی نظم باشد. البته همه باید کمک کنند؛ بانی مجلس، شرکت کنندگان، وعاظ و مداحان اما چون بحث ما راجع به مداحی است باید اقرار کنیم که بسیاری از جلسات به خاطر دیر رسیدن یا عدم حضور مداح اهل بیت از هم پاشیده و بعضاً موجبات بروز اختلاف شده است مخصوصاً حضور در شهرستان ها.

مداح حتماً یک جدول زمانی مشخص در اختیار داشته باشند، مخصوصاً در روزهایی که کثرت مجالس دارند تا باعث از هم پاشیدگی مجلس اهل بیت نشویم. در غیر این صورت عواقب بسیار اسفباری در پی خواهد داشت .

اخلاص؛

مورد دوم اخلاص، زهد و صداقت است عالم جلیل القدر مرحوم محدث نوری در کتاب ارزشمند لؤلؤ و مرجان در قسمت آداب منبر از جمله این آداب را اخلاص و صداقت می داند. ایشان اخلاص را در پنج مورد بیان فرموده اند: اول آنکه در تقوی و طهارت به مرتبه ای باشد که از ارواح معصومین (ع) شرمنده نباشد. دوم، طریق عبادت و طاعت به قانون اهل بیت را مرعی دارد. سوم، مدح را برای غرض و جزا نخواند، برای رضای خدا و طلب ثواب آخرت بخواند . چهارم، دین خود را به دنیا نفروشد و در دینار و درهم را بر حسنات و نعمات آن سرای اختیار نکند. پنجم، در مدح به مثابه ای غلو نکند که به کفر انجامد یا موجب وهن به ساحت مقدس اهل بیت باشد. گرچه صحبت کردن پیرامون خصلت های ذکر شده بسیار مشکل است و عمل به آنها هم پر زحمت اما با مقداری دقت در رفتار و اعمالمان می توانیم شبنمی از اخلاص را در اعمال خود بنشانیم و بویی هم از زهد و پارسایی بخشیم، به قولی نفس کشیدن جهاد مردان است، نفس شمرده زدن ذکر اهل عرفان است. مرحوم محدث نوری در کتاب لؤلؤ و مرجان می فرماید: از عجایب این است که با کاسبی و تجارت و معاوضه دنیا به آخرت، در مجالس و محافل و بالای منابر افتخار کنند و خود را از چاکران خاص حضرت سیدالشهدا بشمرند و خویشتن را صاحب حقوق بر همه و مستحق هر گونه توفیق و اکرام و تعظیم و احترام دانند و از این جهت گاهی در بالای منبر می گویند آقایم حسین چنین فرمود، غافل از اینکه میان ما و آن حضرت ابداً علقه ای نیست و فاصله از زمین تا آسمان است، البته منظور مرحوم محدث این نیست که دریافت هدایا از سوی مردم که به مادحین عنایت دارند ایرادی دارد، بلکه منظور معظم له کسب تجارت از این راه مقدس است، زهد یعنی ساده زیستی ما چون خود را منتسب به اهل بیت (ع) می دانیم باید طوری زندگی کنیم که مردم باور کنند واقعاً به آنچه می گوییم معتقد هستیم، مگر نمی گوییم امیرالمؤمنین اینگونه غذا می خوردند، امام حسین (ع) چندین بار زندگی خود را بین فقرا و نیازمندان تقسیم کرده است، انصافاً در این امور کجای کار قرار داریم چرا باید یک مداح بیست سال به طور دایم به سفر حج تمتع اعزام شود، اما بسیاری از مداحان خوب و قدیمی شعرای خوب اما گمنام حتی یک بار هم به این سفر نرفته اند.

پاسخ ساده به دعوت؛

یکی از نشانه های زهد و ساده زیستی در قبول دعوت است ما باید خودمان را ارزان در اختیار مجالس اهل بیت قرار دهیم اولین جمله ای که امام عصر عج به سید ابوالحسن اصفهانی (ره) می فرماید این است: ارخص نفسک و اجعل مجلسک فی الدهیلز و اقض حوائج الناس نحن ننصرک؛ به او بگو: خودت را برای مردم ارزان کن! و خودت را در دسترس همه قرار بده! و محل نشست خود را دهلیز خانه ات انتخاب کن تا مردم سریع و آسان با تو ارتباط داشته باشند! حاجت های مردم را برآور! ما یاری ات می کنیم. چرا باید مردم برای دعوت از یک مداح این همه دچار زحمت و تکلف و هزینه بشوند

خدمتگزار دین و مردم باشید؛

یکی دیگر از رفتارهای اثرگذار عزیزان مداح در زندگی اجتماعی مردم روحیه خدمتگزاری است. تمام اهل بیت عصمت و طهارت (ع) عمرشان را صرف دین و دنیای مردم نموده اند. علاقه مردم به وعاظ و مداحان فقط به خاطر صدای خوش آنان نیست بلکه رفتار خیلی مهم است. مثلاً مرحوم کافی (ره) چقدر مهدیه ساخته، چند باب مشروب فروشی را تبدیل به مسجد یا مهدیه کرده است، مداحان قدیمی مثل حاج اکبر ناظم، حاج محمد علامه با مردم زندگی می کردند و خدمت و کمک به دیگران سر لوحه زندگی شان بوده است. ما حتی خدمت به همنوع خودمان را هم فراموش کرده ایم. بسیاری از ورزشکاران در امور خیریه شرکت می کنند. بناهای خیر تاسیس می کنند. در جشن های اجتماعی شرکت می کنند اما از مداحان عزیز یا اثری نیست یا خیلی کم رنگ است در صورتی که مداحان با در اختیار داشتن بهترین امتیاز از نظر معنوی می توانند در این امور بسیار مؤثر باشند.

انتقاد پذیری؛

مسأله دیگری که خیلی اهمیت دارد روحیه انتقاد پذیری است مطمئناً هیچ کس در مقام گویندگی نمی تواند، مدعی باشد که صد در صد مبری از خطا است. مخصوصاً مداحان عزیز که به واسطه کثرت جلسات بعضاً مطلبی را می گویند که ذهن گوینده را به خود مشغول می کند و از گوینده تقاضا می کنند سند مطلبی را که گفته است معرفی نماید. مداح باید با کمال خونسردی و خوشرویی پاسخ مردم را بدهد. بارها دیده شده است حتی علمای بزرگ که به مداحان خیلی علاقه دارند و از مستمعین دایمی آنها هستند، یک ایراد از مداح می گیرد فوری شروع می شود به پرخاشرگی و حرف های نا مربوط. یکی از علما می فرمود به یکی از دوستان مداح جوان گفتم سند این مقتلی که اشاره نموده اید کجاست؟ مداح فریاد زد چون شما را مردم تحویل نمی گیرند حسادت دارید. البته اینگونه موارد خیلی نادر است لیکن یک مورد آن هم جایز نیست.

تواضع و خشوع؛

یکی از مسائل خیلی مهم در مداحی احترام به مستمعین است. یکی از عرفا می فرمود بهترین گوینده کسی است که خاک مستمع باشد، مخصوصاً اگر گوینده مداح باشد با تواضع کار ارزشمندش ارزشمندتر و والاتر می شود، باعث جذب قلوب مستمعان می شود و محبت اهل بیت (ع) در جامعه به سهولت و سرعت پراکنده می شود. متاسفانه برخی از مداحان جوان با گفتن برخی از عبارات موجب ناراحتی مردم می شوند. مثلاً می گویند هر کس کف نزند به امام زمان (عج) ارادت ندارد. ناز قدم های امام رضا(ع) کف بزنید. اگر درست سینه نزنی به امام حسین (ع) ارادت نداری. هر چشمی که گریه ندارد چشم نفاق است. کسانی که گریه نمی کنند در نطفه شان باید شک کرد. اگر بلد نیستید سینه بزنید و کف بزنید چرا مجلس می گیرید. یا هر کس گریه ندارد از مجلس بیرون برود. حتی نوع مصافحه و سلام و علیک با مردم، نشستن بر منبر باید بر مبنای اخلاق اسلامی باشد، خلاصه اینکه حرمت مؤمنین مخصوصاً کسانی که در زیر خیمه آل ائمه گرد هم آمده اند، باید به صورت ویژه حفظ شود. البته یک مداح برای ادامه مجلس و ایجاد نظم حاکم بر جلسه باید از شیوه ها و طرفندهایی استفاده کند. این با بی حرمتی و بی ادبی تفاوت دارد. برای نمونه در جلسه ای مردم اشک نمی ریزند خوب است با گفتن ارزش گریه بر اهل بیت در قالب روایات ، حکایات، اشعار و یا استفاده از روحیات مردم آن شهر یا محله مردم را با اشک و گریه همراه کرد. ضمن اینکه هدف فقط گریه نیست . خیلی از مستمعین هستند که اشک ندارند گریه نمی کنند لیکن اشباع می شوند و به قول امروزی ها کیف می کنند و سر حال از جلسه خارج می شوند، به عنوان نمونه:

دیده ات دادند تا زاری کنی ابر باشی و گهر بازی کنی
دامن از تر دامنی ها تر کنید معجزات اشک را باور کنید
اشک بر پرواز دل پر می دهد ریشه در آبست اگر بر می دهد
این گهر را دوست سنگین می خرد آب شور از چشم شیرین می خرد
اشک راه قرب پیدا کردن است ناله را با آه سودا کردن است

پالایش درونی؛

یکی از موضوعات بسیار مهم در رفتار و اخلاق مداحی خود سازی معنوی و آشنایی با امور دینی است. تا کسی اهل محبت نباشد وارد این وادی نمی شود. وظیفه هر انسان است که سرمایه محبت ، معرفت و معنویت را زیاد کند. در وصله اول باید خودمان این سرمایه را زیاد کنیم و هر کسی باید خودش را در این امر بالا بشکد. سرمایه معنوی هم مثل سرمایه مادی است اگر اضافه نشود، تمام خواهد شد. بدون تعارف همه ما به یک پالایش درونی نیاز داریم. وقتی در زیارت می خوانیم ما معروفین به دوستی و محبت شما هستیم، وظیفه مضاعفی را بر دوش ما می گذارد . نزدیک شدن به مراکز نور لازمه و خاصیتش نورانی شدن است. لذا در این زمینه هم باید سعی و تلاش زیادی انجام شود. سزاوار نیست مداحی با این همه پیوند مذهبی و دینی و شرعی مسایل و احکام شرعی را نداند. هستند مداحانی که مقید به مسایل شرعی نیستند. به عنوان مثال عدم اهمیت مداح به مسایل شرعی سبب می شود که موقع اذان و نماز واجب از خود فتوی بدهد، و به مداحی ادامه دهد در صورتی که امام حسین (ع) و همه ائمه مقید به نماز اول وقت بودند. برای روشن تر شدن اذهان باید عرض کنیم که بر اساس مبانی اسلامی برنامه های دین به سه دسته تقسیم می شود:

الف) برنامه های اعتقادی: یعنی اصول دین که در رابطه با سالم سازی فکر و اعتقاد انسان است و مکلف باید نسبت به آنها به درجه یقین برسد. در اینجا لازم است به نکته مهمی اشاره کنم. مداحان عزیز در کنترل این قسمت از برنامه دین نقش عمیق و مهمی را بر عهده دارند. مقام معظم رهبری در این خصوص می فرماید: یکی از چیزهایی که باید در اشعار مداحان باشد مفاهیم بلند اسلامی در باب توحید،معاد،ولایت و نبوت است، البته متاسفانه در این برهه از زمان کمتر به این مهم پرداخته شده است.

ب) برنامه های عملی: یعنی فروع دین یا احکام که مشتمل بر بایدها و نباید هایی است که با انجام و یا ترک آنها همراه با اعتقادات صحیح الهی تحقق می یابد. در این خصوص مبلغین که مداحان هم یکی از آنها هستند باید پیشرو باشند.

ج) مسایل روانی و اخلاقی: که در رابطه با پرورش روح و سلامت روان آدمی است. یکی از راه های مهم خود سازی و تقویت روح و اخلاق و رفتارهای اجتماعی موعظه است که مداحان عزیز کمتر به آن توجه دارند. در صورتی که خداوند کریم در قرآن مجید به پیامبر می فرماید: یا رسول الله (ص) شما هم نیاز به موعظه دارید. دامنه این بحث بسیار طولانی است. به امید اینکه خداوند همه مارا به احکام الهی آشنا و عمال بگرداند تا بتوانیم در مسیر تبلیغ دین ناب محمدی و رفتار علوی و سیره اهل بیت (ع) موفق باشیم و در روز محشر شرمنده ممدوحان خود نباشیم.